Sprawcami porażającymi głównie pnie, pojedyncze gałęzie lub całe drzewa są różne patogeny pochodzenia grzybowego, bakteryjnego, a także wirusowego (nieliczne). W większości mamy do czynienia z polifagami, które atakują różne gatunki drzew owocowych, pogarszając ich ogólną kondycję (osłabienie, mniejsze plonowanie, większa podatność na inne choroby) lub ostatecznie prowadzą do powolnego zamierania.
Nie bez znaczenia jest również fakt, że patogeny odpowiedzialne za zgorzele kory i drewna wpływają również na pogorszenie jakości (zdrowotność) owoców. Do ich porażania dochodzi nie tylko w okresie okołozbiorczym, lecz także podczas kwitnienia, co potem uwidocznia się podczas przechowywania owoców.
Większość sprawców tych specyficznych chorób wnika do roślin poprzez wszelkiego rodzaju rany na korze powstałe po:
- zebranych owocach (ślady poszypułkowe),
- opadniętych liściach (ślady poliściowe),
- żerowaniu szkodników kory,
- cięciu gałęzi (ręczne, mechaniczne),
- gradzie czy mrozie.
Miejscem infekcji mogą być również kwiaty czy przetchlinki owoców. Szkodliwość zgorzeli kory i drewna jest bardzo różna w zależności od wywołującego je patogena, a także od podatności gatunków/odmian roślin sadowniczych na infekcje.
Rak drzew owocowych (syn. rak drzew liściastych)
Sprawcą tej groźnej choroby jest grzyb Neonectria galligena/Neonectria ditissima (dawniej Nectria), który jest szczególnie niebezpieczny w przypadku młodych nasadzeń i szkółek jabłoni. Zagrożenie dotyczy nie tylko odmian, gdzie grzyb ten występuje bardzo powszechnie:
- Gala i sporty,
- Szampion i sporty
- czy Red Delious i sporty, lecz także innych wrażliwych odmian jabłoni, takich jak:
- Golden Delicious,
- Pinova,
- Idared i sporty,
- Piros,
- Rubinola,
- Elise,
- Elstar,
- Melrose,
- Topaz,
- Rajka,
- Freedom.
- Jeżeli chodzi o gruszę, to choroba ta występuje na niej bardzo rzadko.
Infekcje zazwyczaj zachodzą w okresie od jesieni do późnej wiosny, ale mogą występować praktycznie w ciągu całego roku (dwa rodzaje zarodników). W wyniku porażenia powstają nekrozy. Okres najbardziej sprzyjający zakażeniom przypada zaraz po zbiorze owoców i w czasie opadania liści, w warunkach wysokiej wilgotności (mżawki, długotrwałe opady) i temperatury powietrza 10–16°C.
Jednak decydującą rolę w rozprzestrzenianiu się tego patogena odgrywają właśnie opady atmosferyczne. Do infekcji dochodzi również po cięciu zimowym, silnych uszkodzeniach pomrozowych (spękania kory), gradobiciu czy żerowaniu szkodników kory i drewna (np. zwójka koróweczka, bawełnica korówka, przeziernik jabłoniowy).
W miejscach infekcji (rany) kora brunatnieje, zapada się i ulega nekrozie. Bardzo często nekroza obejmie cały obwód pnia w formie „obrączki” (młode nasadzenia) i ostatecznie następuje obumieranie drzewa powyżej zmian chorobowych. Charakterystycznym symptomem są zgrubienia na ich obrzeżu w formie koncentrycznie ułożonej tkanki zabliźniającej (kalusowej).
Duże rany rakowe są większe niż w przypadku zgorzeli i tworzą się zazwyczaj w rozwidleniach konarów, gałęzi lub na pniach drzew. Oprócz kory (miękisz korowy) patogen niszczy także wiązki przewodzące – floem i ksylem, przez co na przekroju drzewa widać charakterystyczne ciemnienie rdzenia porażonych organów – pni, gałęzi czy młodych pędów. Uszkodzenia mrozowe wiązek przewodzących potęgują porażanie drzew przez raka drzew owocowych, co ostatecznie objawia się masowym zamieraniem i wypadaniem drzew z kwater.
Od wielu lat grzyby Neonectria spp. powodują także zgnilizny jabłek. Wnikając przez przetchlinki do wnętrza owocu, wywołują objawy zbliżone do gorzkiej zgnilizny i można je spotkać w trakcie przechowywania na jabłkach odmian:
- Gala i sporty,
- Golden Delicious,
- Szampion i sporty,
- Idared i sporty czy Gloster.
Dopiero gdy na powierzchni większych plam na jabłku rozwinie się białobeżowa grzybnia z charakterystycznymi skupieniami zarodników, można odróżnić od siebie te choroby.
Drugą zgnilizną wywołaną przez infekującego kwiaty grzyba Neonectria galligena/Neonectria ditissima jest tzw. zgnilizna przykielichowa. Objawy mogą być bardzo podobne do zgnilizny powstałej w wyniku szkodliwego działania innych chorobotwórczych grzybów – Botrytis cinerea/Alternaria alternata. Są to ciemnobrązowe plamy gnilne wokół kielicha rozwijającego się zawiązka i najczęściej mogą wystąpić na jabłkach odmian Ligol czy Gloster. W zawansowanym stadium choroby gnijący miąższ jest ciemnobrązowy, szklisty, wyraźnie oddzielający się od zdrowej tkanki owocu.
Rak bakteryjny drzew owocowych
Objawy tej choroby, głównie występującej na gatunkach drzew pestkowych, spotyka się dosyć często również na jabłoni i gruszy. Wywołuje ją bakteria Pseudomonas syringae zimująca w pąkach, na powierzchni pędów (w pobliżu nekroz i zrakowaceń, śladów poliściowych) oraz w miękiszu korowym porażonych drzew.
Podstawowymi objawami u drzew ziarnkowych jest wykruszanie się zbrązowiałych i obumarłych młodych przyrostów albo czernienie i zamieranie całych kwiatów czy zawiązków (grusza), prowadzące do znacznej utraty plonu. Na liściach gruszy bardzo często możemy zlokalizować małe czarne plamki.
W cyklu rozwojowym raka bakteryjnego można wyróżnić dwie fazy:
- zimową – infekcje pędów i letnią – infekcje kwiatów, liści, zawiązków owoców. Wrotami infekcji mogą być także mechaniczne uszkodzenia kory spowodowane cięciem albo żerowaniem owadów (np. zwójka koróweczka). Porażone drzewa są zdecydowanie bardziej podatne na zimowe przemrożenia, ponieważ rozwojowi choroby sprzyja wysoka wilgotność powierza i temperatura: od 0°C do 10°C – podczas kwitnienia, od 18°C do 25°C – w fazie wzrostu zawiązków i liści oraz od –5°C do 10°C – w okresie bezlistnym (jesień/zima). Ochronę przeciw rakowi bakteryjnemu powinno przeprowadzać się w okresie nabrzmiewania pąków oraz na początku i pod koniec fazy opadania liści.
Zgorzel kory jabłoni
Za tę chorobę odpowiedzialne są grzyby Neofabraea malicorticis i Neofabraea alba (dawna nazwa Pezicula), które stanowią szczególne zagrożenie w szkółkach i młodych nasadzeniach jabłoni. Zgorzele obejmujące przeważnie młode pnie drzewek na całym ich obwodzie mogą ostatecznie spowodować ich zamieranie. Tylko sporadycznie grzyb ten poraża grusze.
Na jednorocznych lub dwuletnich pędach wokół uszkodzeń kory (ślady poliściowe, u podstawy przycięcia pędów, po gradobiciu, w miejscach żerowania szkodników) i u podstawy krótkopędów pojawiają się eliptyczne, zapadające się plamy. Są one dużo płytsze od plam powodowanych przez raka drzew owocowych i z początku są trudne do zlokalizowania. W miejscu porażenia, w obrębie wyżej opisanych plam, kora z czasem przybiera kolor jasnobrązowy, zapada się aż do drewna, oddziela się od zdrowych tkanek (łuszczy się) i w końcu zamiera.
Wielkość powstałych nekroz zależy od terminu zakażenia i dlatego po jesiennych infekcjach (znacznie groźniejsze) są bardziej rozległe (cały obwód pnia) niż po wiosennych czy letnich. Porażone młode pędy powyżej zmian chorobowych obumierają, a u drzew starszych, na grubych pędach najczęściej wokół sęczków i krótkopędów, tworzą się podłużne pasy obumierającej kory.
Grzyby Neofabraea spp. zimują przeważnie w ranach zgorzelinowych kory, ale również jako pasożyty na obumarłych owocach pozostawionych na drzewach (tzw. mumie). Głównymi wrotami, którymi patogeny wnikają do rośliny, są przede wszystkim wszelkie naturalne i mechaniczne uszkodzenia kory. Największe ryzyko infekcji występuje od jesieni do wiosny (wysoka wilgotność i temperatura 10–16°C) i jest szczególnie niebezpieczne u bardzo podatnych odmian, takich jak:
- Gala i sporty,
- Szampion i sporty,
- Golden Delicious,
- Pinova,
- Gloster,
- Elise,
- Elstar,
- Rubin,
- Rajka.
Podobnie jak poprzednia choroba zgorzel kory jabłoni infekuje (przez przetchlinki) bezobjawowo owoce w okresie przedzbiorczym (około 1,5 miesiąca przed zbiorem). Objawy gorzkiej zgnilizny jabłek, w formie małych plamek gnilnych wokół przetchlinek (zwiększających swoją powierzchnię), ukazują się dopiero w takcie przechowywania – charakterystyczne „oczkowanie” jabłek. Można je spotkać nierzadko na odmianach bardzo podatnych na tę chorobę: Golden Delicious, Gala i sporty, Szampion i sporty, Pinova, Ligol, Topaz, Rubin, Elstar.
Brunatna zgnilizna drzew ziarnkowych
Jest jedną z tych chorób kory i drewna, która powoduje nieodwaracalne zmiany w strukturach i funkcjonowaniu nadziemnych części drzew (pędy i gałęzie), ale w większym stopniu przyczynia się do gnicia owoców w trakcie sezonu wegetacyjnego oraz ich przechowywania. Wywołuje ją grzyb Monilinia fructigena (sporadycznie również Monilinia fruticola) i poraża w porównywalnym stopniu jabłonie i grusze.
Najpowszechniej występującym objawem tej choroby jest gnicie jabłek czy gruszek, na których powstają szybko powiększające się plamy gnilne z koncentrycznie ułożonymi szarobeżowymi brodawkami. Z czasem zgnilizna obejmuje całe powierzchnie owoców, które marszczą się, kurczą, mogą opadać lub pozostają na drzewie, tworząc „mumie” (zaschnięte owoce przerośnięte grzybnią). W warunkach sprzyjających rozwojowi patogena (wysoka wilgotność i temperatura) grzyb ten może atakować również krótkopędy i gałęzie. Właśnie na tych organach pojawiają się nekrotyczne plamy na korze pokryte drobniejszymi (niż na owocach) zarodnikami. Nekrozy są dużo mniejsze niż w przypadku innych zgorzeli kory i drewna. Silnie porażone pędy zamierają powyżej miejsca infekcji. Patogen poraża również kwiaty, które brunatnieją (gnicie), a następnie zamierają.
Źródłem zakażenia jest głównie grzybnia zimująca w zgniłych owocach (mumie) oraz porażonych pędach. Przy wysokiej temperaturze i wilgotności zarodniki konidialne wnikają do pędów przez uszkodzenia kory, a do owoców przez przetchlinki lub uszkodzoną skórkę (szkodniki, grad, zbiór). Owoce zakażone przed zbiorem, stają się podczas przechowywania brunatnoczarne, a na ich powierzchni pojawia się biała, watowata grzybnia. Zwalczanie tej choroby polega na profilaktycznym usuwaniu zimą zmumifikowanych owoców z sadów i ich bezwzględnym niszczeniu. Ponadto przed zbiorami należy przeszkolić pracowników tak, aby do chłodni trafiało jak najmniej uszkodzonych owoców w trakcie ich zbierania.
Zgnilizna pierścieniowa podstawy pnia drzew owocowych
Ten groźny patogen kory i drewna jest ważny gospodarczo ze względu na szerokie spektrum zakażanych gatunków roślin (ponad 200), w tym drzew owocowych. Sprawcą tej zgnilizny jest grzyb Phytophthora cactorum, który rozwija się na drzewie nawet przez kilka lat, doprowadzając do obumierania („wypadania” rośliny z kwatery).
Porażone drzewa charakteryzują się zahamowanym wzrostem, drobnieniem owoców i jaśniejszym przebarwieniem liści, co wiąże się z uszkodzeniem wiązek przewodzących w drewnie. Miejscem infekcji są wszelkie zranienia w dolnej części drzewa (podkładka poniżej miejsca szczepienia oraz nasada korzeni). Zmiany chorobowe dotyczą podstawy pnia (stąd nazwa), na którym bardzo często występują brunatnoczerwone, zapadające się plamy, a w ich miejscu następuje zamieranie i pękanie kory, potem powstawanie rozległych ran. Ostatecznie może dochodzić do „zaobrączkowania” całego pnia (cały obwód) i obumarcia drzewa. Chore drzewa bardzo łatwo można z daleka zlokalizować w kwaterze, gdyż liście rozwijają się dużo później, są dużo mniejsze i jasnozielone, które dosyć szybko (już latem) przebarwiają się na kolor żółto-karminowy.
Rozwojowi choroby sprzyjają wysoka wilgotność powietrza (bardzo obfite opady) i temperatura 13–21°C. Problem ten dotyczy przede wszystkim kwater sadzonych na mokrych i ciężkich glebach, a najczęściej porażane są drzewa w wieku średnim (około sześcioletnie) szczepione na podkładkach podatnych: M.26, MM.104, MM.106, MM.111 czy P 60, P 14, P 59, P 1. Warto w tym miejscu podkreślić, że powszechnie występująca w większości sadów podkładka karłowa M.9 odznacza się właśnie bardzo wysoką odpornością na tego patogena.
Srebrzystość liści drzew
Sprawcą choroby jest polifagiczny grzyb Chondrostereum purpureum występujący na większości gatunkach drzew i krzewów owocowych. Coraz częściej objawy tej choroby można zaobserwować na jabłoni. Charakterystycznym objawem, do którego nawiązuje nazwa choroby, są srebrzyste lub ołowianosiwe liście, u których dochodzi do rozwarstwienia miękiszu i skórki w wyniku działania licznych enzymów wydzielanych przez grzyba. Srebrzysty kolor to tylko efekt świetlny wywołany przez powietrze wypełniające pustą przestrzeń pomiędzy skórką a miękiszem liścia. Z początku może dotyczyć to wyłącznie liści na kilku pędach, potem liści na kilku gałęziach i ostatecznie całego chorego drzewa, a w kolejnym sezonie może wystąpić brak tych objawów. Pomimo występowania zmian na liściach patogen ten jest typowym pasożytem kory i drewna. Najczęściej do zakażeń dochodzi od sierpnia do kwietnia. Wrotami infekcji są wszelkie rany otwarte powstałe w wyniku cięcia, wyłamania się gałęzi, uszkodzeń pomrozowych i innych.
Gruzełek cynobrowy
Sprawcą tej choroby jest grzyb Neonectria cinnabarina, który może występować na różnych gatunkach drzew i krzewów, zarówno owocowych, jak i liściastych. Poraża (wtórnie) gałęzie i konary osłabione pasożytowaniem innych patogenów, uszkodzone przez mróz i te powoli zasychające. Do infekcji dochodzi poprzez wszelkiego rodzaju zranienia kory.
Kora porażonych pędów brunatnieje, wysycha, ulega nekrozie i zapada się. W obrębie nekroz grzyb ten przerasta aż do drewna (kolor brunatny lub siny). Obumierające pędy pokrywają się jaskrawopomarańczowymi brodawkami, w sąsiedztwie których pojawiają się charakterystyczne, karminowoczerwone owocniki (sporodochia). Wiosną infekcji pierwotnych dokonują zarodniki konidialne. W trakcie sezonu zakażenia osłabionych i zasychających pędów dokonują konidia przenoszone z deszczem i wiatrem. Podczas ciepłej i deszczowej pogody (sprzyjające warunki infekcji) grzyb może atakować zdrowe, ale zranione organy.
Rzadkie patogeny
W sadzie sporadycznie możemy spotkać również inne choroby kory i drewna, które warto wymienić:
- werticilioza drzew owocowych – powodowana przez grzyb Verticilium dahliae,
- rak powierzchniowy drzew ziarnkowych – grzyb Pezicula corticola (stadium konidialne: Cryptosporiopsis corticola),
- rak kory drzew ziarnkowych – grzyb Phacidiella discolor (stadium konidialne: Trichoseptoria fructigena),
- czarny rak jabłoni – grzyb Physalospora obtusa (stadium konidialne: Sphaeropsis malorum),
- cytosporoza jabłoni – grzyb Valsa malicola (stadium konidialne: Cytospora schulzeri),
- zgnilizny drewna drzew owocowych – grzyby: Fomes spp., Polyporus spp., Bjerkandera spp., Trametes spp., Leatiporus spp., Phellinus spp.,
- opieńka miodowa – grzyb Armilaria mellea czy żłobkowatość pnia jabłoni – wirus ASGV.
Mgr inż. ogr. Tomasz Sikora
doradca techniczny ProNutiva, drzewa owocowe – UPL Polska
