Wielu sadowników produkujących jabłka w ekologicznym systemie produkcji, również Ci, którzy są w trakcie konwersji swoich upraw, ale przede wszystkim producenci mający w planach lub rozważający wprowadzenie tego systemu w swoich gospodarstwach zastanawia się jak prowadzić i jakie są możliwości ochrony sadów jabłoniowych przed szkodliwymi agrofagami. Jest to pytanie o tyle ważne, że możliwości te są zdecydowanie bardziej ograniczone niż w integrowanej produkcji (IP).
Jednym z głównych założeń rolnictwa ekologicznego jest prowadzenie działań sprzyjających do wytworzenia równowagi biologicznej w danej uprawie. Obecnie wydaje się to dość trudne do osiągnięcia szczególnie w odniesieniu do szkodników, dlatego też przyjęto, że przy bardzo dużej presji szkodników w ekologicznych uprawach sadowniczych należy także prowadzić racjonalną ochronę roślin z wykorzystaniem metod biologicznych oraz środków dozwolonych do stosowania w tym systemie.
Regulacje krajowe dotyczące rolnictwa ekologicznego opierają się o odpowiednie rozporządzenia UE. W załączniku II Rozporządzenia Komisji (WE) nr 889/2008 (aktualizacja z 01.01.2018 r.) zawarte są wszystkie substancje biologicznie czynne, które można stosować w ochronie upraw ekologicznych w granicach UE. Jednak na terenie Polski obowiązują dodatkowe regulacje krajowe, wedle których powinno się prowadzić uprawy ekologiczne.
Przede wszystkim monitoring szkodników
Podstawą ochrony roślin, niezależnie od systemu uprawy (ekologiczny, integrowany) jak i samej uprawy, powinno być prowadzenie monitoringu organizmów szkodliwych i pożytecznych. Monitoring pozwala zdiagnozować zagrożenie stwarzane przez najważniejsze szkodniki, których nadmierna obecność może być przyczyną ograniczenia wielkości i jakości plonu. Prawidłowe wykonanie obserwacji pojawu szkodników może przyczynić się do podjęcia decyzji o wykonaniu lub zaniechaniu zabiegu zwalczającego. Metodyki i techniki wykonywania obserwacji w monitoringu poszczególnych gatunków szkodników w systemie ekologicznym są takie same jak w przypadku integrowanej produkcji. Jednak trzeba wziąć pod uwagę, że działanie środków opartych na substancjach biologicznie czynnych jest inne niż środków opartych na substancjach chemicznych. W związku z tym takie parametry jak liczba wykonywanych obserwacji czy progi zagrożenia muszą być dostosowane do ekologicznego systemu uprawy, a nawet niekiedy indywidulanie do konkretnego sadu. Także częściej należy wykonywać obserwacje fauny pożytecznej i baczniej obserwować takie, które związane są z występującym w danej chwili w sadzie szkodnikiem, np. mszyce atakowane są przez biedronki, złotooki, drapieżne pryszczarki. Bardzo ważne są także obserwacje w pierwszej połowie sezonu wegetacyjnego, ponieważ wtedy jeszcze populacje szkodników nie są zbyt liczne i łatwiej jest osiągnąć lepszą skuteczność zwalczania, a to z pewnością będzie miało wpływ na ich obecność w dalszej części sezonu.
Terminy i metody lustracji
Bardzo istotne jest, aby przed założeniem sadu sprawdzić w glebie obecność larw szkodników (pędraki, opuchlaki). W tym celu w maju lub sierpniu na terenie przeznaczonym pod sad pobieramy próbki gleby z 32 dołków, o wymiarach 25 cm × 25 cm, głębokości 30 cm, powierzchni 2 m2 i sprawdzamy obecność tych szkodników. Próg zagrożenia: przed sadzeniem to 1 pędrak lub 10 larw opuchlaków na 2 m2 powierzchni pola.
Pędraki i larwy opuchlaków mogą wyrządzać znaczne szkody w sadzie, dlatego należy kontrolować stan zdrowotny drzewek także po ich posadzeniu, w czasie wzrostu. W przypadku źle rozwijających się lub usychających – sprawdzamy system korzeniowy i glebę wokół korzeni.
[Korzenie drzew uszkodzone przez pędraki]
Terminy, metody lustracji i progi zagrożenia najważniejszych szkodników jabłoni
W okresie bezlistnym drzew
W tym czasie wykonujemy lustracje na obecność form zimowych szkodników, m.in. przędziorka owocowca– przeglądając po jednej 2–3-letniej gałęzi z 40 drzew i sprawdzając obecność zimowych jaj tego szkodnika. Próg zagrożenia to grupy jaj o średnicy od 0,5 cm do 1 cm lub czerwone plamki o średnicy większej niż 1 cm. W przypadku pordzewiacza jabłoniowegoz 20 losowo wybranych drzew pobieramy po jednym pędzie jednorocznym i przeglądamy na każdym po 10 pąków (jako pierwszy sprawdzamy 5. pąk od wierzchołka) lub dwuletnim i przeglądamy cały. Próg zagrożenia to średnio 20 osobników na 1 pąk jednorocznego lub średnio 50 osobników na 10 cm bieżących pędu dwuletniego.
W tym terminie można również wykonać lustrację na obecność jaj zimowych mszyc i miodówki jabłoniowej– liczne jaja świadczą o ich obecności w sadzie.
W przypadku kwieciaka jabłkowca strząsamy chrząszcze z 35 losowo wybranych drzew (po 1 gałęzi z drzewa), na płachtę entomologiczną o wymiarach 0,4 m × 0,6 m. Próg zagrożenia to 5–10 chrząszczy z 35 gałęzi, zależnie od spodziewanej intensywności kwitnienia.
[Jaja zimowe przędziorka owocowca]
Okres zielonego pąka kwiatowego
W okresie zielonego pąka kwiatowego przeprowadzamy lustracje na obecność gąsienic zwójkówek liściowych i innych gąsienic zjadających liście, przeglądając po 10 rozet liściowo-kwiatowych z 20 drzew. Próg zagrożenia to 3–5 gąsienic w 100 rozetach. Kolejną lustrację dla tych szkodników należy wykonać w okresie różowego pąka.
[Uszkodzenia spowodowane przez gąsienice zwójkówek]
Okres różowego pąka
W okresie tym należy przeprowadzić lustracje na obecność przędziorków: chmielowca i owocowca. Przeglądamy po 1 rozetce liściowo-kwiatowej w środku korony z 40 drzew, sprawdzając obecność form ruchomych przędziorków. Próg zagrożenia to średnio 3 i więcej form ruchomych (larw i osobników dorosłych) na 1 liść. Okres różowego pąka to także dobry moment na lustracje innych szkodników. W przypadku pordzewiacza jabłoniowegoz 10 losowo wybranych drzew każdej odmiany przeglądamy minimum po jednej rozecie – próg zagrożenia wynosi średnio 50 osobników na 1 rozetę.
Do monitorowania lotów owocnicy jabłkowej służą białe zawieszane pułapki lepowe, które kontrolujemy co dwa dni. Próg zagrożenia to średnio 20 osobników dorosłych odłowionych na 1 pułapkę w okresie od różowego pąka do kwitnienia.
[Dorosłe osobniki owocnicy jabłkowej na białej pułapce lepowej]
Okres kwitnienia i tuż przed nim
W okresie kwitnienia i tuż przed nim należy lustrować sad m.in. pod kątem bawełnicy korówki. W tym celu przeglądamy pnie, konary oraz odrosty korzeniowe na 50 drzewach. Próg zagrożenia wynosi 2 drzewa z koloniami żywych mszyc. W tym czasie rozwieszamy także pułapki z feromonem do odłowu owocówki jabłkóweczki. Kontrolujemy je 2–3 razy w tygodniu aż do połowy sierpnia, notując liczbę motyli. Próg zagrożenia zostaje przekroczony, gdy przez 3–4 kolejne dni w pułapce odłowi się średnio 5 i więcej motyli na dobę.
Po kwitnieniu
Okres po kwitnieniu to dobry czas w naszych sadach na wykonanie lustracji na obecność mszyc. W przypadku mszycy jabłoniowej oglądamy po 3 długopędy na 50 losowo wybranych drzewach (razem 150 długopędów). Próg zagrożenia to 15 pędów z koloniami mszyc w próbie. Z kolei w przypadku mszycy jabłoniowo-babkowej oglądamy ulistnienie 50 losowo wybranych drzew. Próg zagrożenia to 1 drzewo z koloniami mszyc w próbie. Kolejne obserwacje na obecność mszyc wykonujemy, co 2 tygodnie aż do połowy lipca.
[Jaja zimowe mszyc]
Dalsza część okresu wegetacji
Od początku czerwca, co 2 tygodnie, aż do połowy sierpnia przeglądamy po 20 zawiązków lub owoców na 25 drzewach na obecność jaj i świeżych wgryzów owocówki jabłkóweczki. Próg zagrożenia to 10 jaj lub świeżych wgryzów w pobranej próbie.
Od połowy czerwca do połowy sierpnia, co 2 tygodnie, przeglądamy po 10 liści z 20 drzew (do połowy lipca liście należy pobierać ze środkowej części rozet lub długopędów, później z części wierzchołkowej) w poszukiwaniu szpecieli(pordzewiacz jabłoniowy), które w tym okresie znajdują się na dolnej stronie liścia, u jego podstawy, wokół nerwu głównego. Próg zagrożenia wynosi od 20 do 40 osobników na 1 cm2 liścia.
[Świeży wgryz gąsienicy owocówki jabłkóweczki na zawiązku jabłoni]
[Motyle owocówki jabłkóweczki odłowione na pułapkę̨ feromonową̨]
W drugiej części artykułu autorzy przybliżą praktyczne metody zwalczania wybranych gatunków szkodników w ekologicznym sadzie jabłoniowym.
Mgr inż. Witold Danelski
Dr Małgorzata Tartanus
Dr hab. Elżbieta Rozpara, prof. IO
Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach
Fot. W. Danelski, M. Tartanus
