W rejestrze fungicydów zalecanych do opryskiwania drzew w celu ochrony drobnych ran, powstałych głównie podczas wiosennego formowania koron, po gradobiciu, a w szkółkach także po osmykiwaniu liści, pozostały jedynie związki benzimidazolowe (Topsin M 500 SC, Funaben Plus 03 PA) oraz miedziowe. Topsin M 500 SC stosowany jest w polskich sadach już od ponad 30 lat i wciąż wykazuje dobrą skuteczność w zwalczaniu: raka drzew owocowych, zgorzeli kory, gorzkiej zgnilizny jabłek i gruszek, brunatnej zgnilizny drzew pestkowych (na wiśniach, śliwach, morelach i brzoskwiniach), a także leukostomozy drzew pestkowych.
Szkodliwość patogenów wywołujących choroby kory i drewna jest różna dla poszczególnych rodzajów, gatunków i odmian drzew owocowych. Znaczny wpływ na występowanie i nasilenie chorób, ma przebieg warunków atmosferycznych. Ciepła i wilgotna pogoda jesienią i zimą sprzyja zarodnikowaniu i infekcjom wszelkich zranień kory oraz porażeniu śladów poliściowych. Z kolei niska temperatura zimą, w wyniku której dochodzi do uszkodzenia tkanek (spękania kory, rozłamania konarów), sprzyja masowemu ich porażaniu przez grzyby z rodzajów Leucostoma i Cytospora, sprawców leukostomozy drzew pestkowych i cytosporozy jabłoni oraz Chondrostereum purpureum, sprawcy srebrzystości liści drzew owocowych.
Powszechne problemy W sadach jabłoniowych podstawowym problemem są rak drzew owocowych (Nectria galligena) oraz, szczególnie w szkółkach i młodych nasadzeniach, zgorzel kory powodowana przez grzyby z rodzaju Pezicula. Szkodliwość wymienionych chorób bywa niekiedy bardzo duża. W warunkach sprzyjających rozwojowi ich sprawców powstają rozległe nekrozy oraz zrakowacenia pędów, konarów i pni, prowadzące często do zamierania, szczególnie młodych drzew, w których przypadku szybciej dochodzi do zaobrączkowania porażonego organu.
Objawy zgorzeli kory są różne i zależą od wieku zainfekowanego organu, miejsca zakażenia i szczepu grzyba. Najczęściej są to niezbyt głębokie nekrozy widoczne na jednorocznych bądź dwuletnich pędach, wokół śladów poliściowych, u podstawy krótkopędów lub wokół uszkodzeń kory. W miejscu infekcji kora brunatnieje, zapada się, łuszczy i zamiera. Wszystkie uprawiane odmiany jabłoni są porażane, aczkolwiek w różnym stopniu. Najwięcej objawów obserwuje się na odmianach: Elstar, Golden Delicious, Pinova i Gala. Zarodniki konidialne tworzące się na porażonych krótkopędach stanowią główne źródło infekcji nowych tkanek. Konidia wnikają przez blizny po opadłych liściach, rany po zerwanych owocach oraz po mechanicznych uszkodzeniach kory (cięcie, szczepienie, żerowanie szkodników). Miejscem porażenia są także przetchlinki owoców. Infekcje owoców mają charakter utajony i od momentu ich zakażenia w sadzie do ujawnienia się objawów chorobowych w okresie przechowywania w formie charakterystycznego „oczkowania” (gorzka zgnilizna) może minąć nawet kilka miesięcy. Ze względu na taki przebieg choroby, o jej nasileniu i wielkości strat, producenci dowiadują się dopiero wyjmując jabłka z chłodni lub przechowalni. Szczególnie podatne na gorzką zgniliznę są jabłka odmian: Elstar, Rubin, Golden Delcious, Koksa Pomarańczowa, Gala, Šampion, Ligol, Pinova, Fiesta.
Zapobieganie zgorzelom kory
Na młodych drzewach ważne jest usuwanie pędów z objawami choroby i zabezpieczanie powstałych ran pastą Funaben Plus 03 PA lub farbą emulsyjną z dodatkiem 2% roztworu środka Topsin M 500 SC, a także ochrona uszkodzeń kory poprzez wiosenne opryskiwanie tym preparatem. Zabieg jest szczególnie ważny po osmykiwaniu liści w szkółkach oraz po uszkodzeniach gradowych. Efektywność środka Topsin M 500 SC w ochronie drzew przed zgorzelami, a jabłek przed gorzką zgnilizną jest bardzo dobra, ale tylko w przypadku wrażliwych form grzybów z rodzaju Pezicula.
Tymczasem w sadach, w których stwierdza się obecność ras odpornych na tiofanat metylu (substancję czynną ww. fungicydu), jego efektywność będzie mniejsza. Drugą powszechnie występującą chorobą kory i drewna jest rak drzew owocowych. Sprawcą jest grzyb Nectria galligena, występujący we wszystkich rejonach uprawy jabłoni i grusz. Patogen ten zimuje w postaci grzybni w zrakowaceniach lub w postaci kulistych, karminowych owocników, w których od jesieni do późnej wiosny tworzą się zarodniki workowe będące źródłem infekcji. W wyniku porażenia powstają nekrozy, na których w ciągu całego sezonu wytwarzane są masowo zarodniki konidialne. Ze względu na obecność dwóch rodzajów zarodników, infekcje mogą zachodzić praktycznie w ciągu całego roku. Najbardziej sprzyjający zakażeniom okres przypada zaraz po zbiorze owoców i w czasie opadania liści. Grzyb poraża tkanki gospodarza przez różnego rodzaju uszkodzenia, rany mechaniczne, np. po cięciu, mrozowe i niekiedy przez ślady poliściowe. Patogen występuje powszechnie i może porażać wszystkie odmiany jabłoni oraz wiele innych rodzajów drzew liściastych. Do najbardziej podatnych jabłoni należą: Elise, Elstar, Gala, Koksa Pomarańczowa, Melrose, Topaz i Rajka. W miejscu porażenia kora brunatnieje, zapada się i ulega nekrozie. W odróżnieniu od zgorzeli kory, rany rakowe są bardziej rozległe. Patogen niszczy nie tylko miękisz korowy, ale także drewno, co objawia się przebarwieniem rdzenia pędów na brązowo. Ze względu na rozwój grzybni zarówno w miękiszu korowym, jak i wiązkach przewodzących, wyniszczenie patogenu jest niezwykle trudne.
W ochronie przed rakiem drzew owocowych bardzo ważna jest przede wszystkim prawidłowa agrotechnika, a więc: wycinanie silnie porażonych pędów lub całych drzew, czyszczenie ran rakowych w czasie suchej pogody, dobór odpowiedniego stanowiska dla podatnych odmian. Ochrona chemiczna polega przede wszystkim na zabezpieczaniu ran przed porażeniem. Opryskiwania fungicydem Topsin M 500 SC w dawce 1,5 l/ha należy wykonywać po wszelkich zabiegach powodujących liczne uszkodzenia kory, takich jak: cięcie, osmykiwanie liści oraz po gradobiciu.
W rejonach, w których obserwowane są infekcje śladów poliściowych, konieczne jest także opryskiwanie tym preparatem zwłaszcza odmian podatnych w okresie opadania liści. Preparat hamuje zarówno kiełkowanie zarodników, jak i wzrost grzybni. Ważnym zabiegiem zwalczającym chorobę jest dokładne wycinanie zrakowaceń i zabezpieczanie powstałych ran farbą emulsyjną z dodatkiem 2% roztworu Topsin M 500 SC lub pastą Funaben 03 PA. Ze względu na ryzyko selekcji form grzybów odpornych na tę grupę środków, w innych krajach zaleca się stosowanie fungicydów w mieszaninach z innymi np. mankozebem, ditianonem lub kaptanem.
Wśród drzew pestkowych (brzoskwinie, morele, nektaryny, śliwy, wiśnie i czereśnie) groźną chorobą drewna jest leukostomoza drzew pestkowych. Najczęściej wchodzi ona w skład kompleksu chorób nazywanego apopleksją. Sprawcami leukostomozy są dwa gatunki grzybów — Leucostoma cincta i L. persoonii, które znane są głównie w stadium konidialnym, jako Cytospora cincta i C. leucostoma. Grzyby wnikają do drzewa przez różnego rodzaju uszkodzenia kory i drewna, a więc rany po cięciu i rozłamanych konarach, uszkodzenia mrozowe i spowodowane przez owady. Miejscami infekcji mogą być także zamarłe pędy i pąki, ślady poliściowe oraz rany po poparzeniach słonecznych. Szczególną podatność na porażenie wykazują drzewa osłabione lub uszkodzone przez mróz. Szkodliwość choroby jest duża, zwłaszcza w młodych sadach, w których może prowadzić do gwałtownego zamierania drzew. Pierwszym widocznym objawem choroby jest gumowanie w miejscu infekcji, pojawiające się najczęściej na przełomie kwietnia i maja. Wyciekająca żywica początkowo jest koloru bursztynowego, a potem ciemnobrązowego, czasami wręcz czarnego, ze względu na rozwijające się na jej powierzchni grzyby saprotroficzne (sadzaki). W miejscu wyciekającej żywicy widoczne są wydłużone nekrozy, które hamują przemieszczanie się wody i składników odżywczych do wyższych partii drzewa, powodując więdnięcie i zamieranie gałęzi, bądź większych konarów, powyżej rany zgorzelowej. Latem, kiedy drzewo wykazuje wyższą naturalną odporność, wokół nekrozy tworzy się często tkanka zabliźniająca (kallusowa).
W zapobieganiu stratom powodowanym przez leukostomozę bardzo ważne jest zwrócenie uwagi na prawidłową agrotechnikę, w tym dobór stanowiska. Jest to szczególnie wskazane dla gatunków podatnych na uszkodzenia mrozowe, a więc dla brzoskwini i moreli. Drzewa należy sadzić najlepiej wiosną, aby uniknąć ich przemarznięć. Istotną rolę odgrywa ograniczanie źródła infekcji poprzez wycinanie i palenie porażonych pędów i zamierających drzew. Cięcie należy przeprowadzać podczas suchej, najlepiej słonecznej pogody, aby powstające rany jak najszybciej wysychały. Po wszelkich uszkodzeniach kory, a przede wszystkim po gradobiciu można opryskiwać drzewa jedynym zarejestrowanym fungicydem, jakim jest Topsin M 500 SC.
W sadach ziarnkowych i pestkowych częstym problemem, zwłaszcza w latach wilgotnych z dużą liczbą opadów, jest brunatna zgnilizna. Choroba znana jest przede wszystkim z objawów występujących na owocach, w postaci brunatnych, szybko powiększających się, gnilnych plam, na których po kilku dniach pojawiają się koncentrycznie ułożone, żółtobrunatne brodawki (sporodochia). Gnijące i wysychające owoce ulegają mumifikacji i w formie ciemnobrązowej do czarnej mumii pozostają na drzewach aż do wiosny. Porażane mogą być również kwiaty, krótkopędy i pędy drzew owocowych. Szczególnie groźne są infekcje kwiatów moreli i wiśni powodowane przez grzyb Monilinia laxa, który przerastając z kwiatów do pędów powoduje niekiedy masowe zamieranie wierzchołków pędów.
W celu ochrony owoców w sadach drzew ziarnkowych, zwłaszcza w latach z dużą ilością opadów, które sprzyjają infekcjom, konieczne jest wykonanie 2 lub 3 zabiegów, po czerwcowym opadzie zawiązków, preparatami Topsin M 500 SC lub Sadoplon 75 WP.
O intensywności wystąpienia brunatnej zgnilizny w sadach drzew pestkowych decydują warunki atmosferyczne panujące w okresie kwitnienia. Na odmianach wiśni i moreli podatnych na porażenie, niewielkie źródło infekcji w postaci pojedynczych mumii w koronie drzewa, może być wystarczające do wywołania silnego porażenia kwiatów i pędów. W związku z tym nawet po roku słabej infekcji, nie można zaprzestać ochrony w następnym sezonie. Zwalczanie brunatnej zgnilizny powinno być prowadzone w każdym roku, a liczbę zabiegów należy uzależniać od podatności odmiany i występowania choroby w poprzednich kilku sezonach. Termin rozpoczęcia zabiegów powinien być ściśle uzależniony od fazy rozwojowej kwiatów. Pierwszy raz należy opryskiwać drzewa w momencie rozchylania się pierwszych kwiatów, a drugi – w fazie pełni kwitnienia.
Do ochrony wiśni polecane są związki o różnym mechanizmie działania: z grupy IBE (np. Horizon 250 EW, Orius 250 EW, Tebu 250 EW, Bumper 250 EC) oraz benzimidazole (Topsin M 500 SC). W sadach morelowych można stosować jedynie fungicyd Topsin M 500 SC w rotacji z preparatami miedziowymi. W sadach śliwowych infekcje kwiatów obserwowane są rzadko i najczęściej nie ma konieczności prowadzenia ochrony w okresie kwitnienia. Natomiast największym problemem, zarówno w sadach śliwowych, jak i brzoskwiniowych jest gnicie owoców. Zabiegi ochrony chemicznej najlepiej rozpocząć około 3 tygodnie po kwitnieniu, a na odmianach późno dojrzewających – około 5 tygodni. Choroba rozprzestrzenia się najszybciej w okresie od momentu wybarwiania się owoców do zbiorów. Fungicydami szczególnie przydatnymi w tym czasie są preparaty zawierające tebukonazol w rotacji z fungicydem Topsin M 500 SC.
Autor: Dr Beata Meszka, Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach
