Od infekcji kwiatów rozpoczyna się wiele groźnych chorób, takich jak szara pleśń truskawki, maliny i borówki wysokiej, brunatna zgnilizna drzew pestkowych, zaraza ogniowa, rak bakteryjny drzew pestkowych. W przypadku jabłoni do takich chorób należą szara pleśń jabłek (Botrytis cinerea), zgnilizna jabłek powodowana przez Neonectria galligena i odśrodkowe gnicie jabłek (Fusarium spp.).
Powtórka z botaniki
Kwiat jabłoni jest zbudowany z kielicha, korony, pręcikowia i słupkowia. Kielich to małe, zielone działki, a korona jest złożona z dużych płatków (białych, białoróżowych lub różowych), pachnących, aby przywabiały owady zapylające. Pręcikowie (męski organ rozrodczy) składa się z kilku pręcików z pylnikami, natomiast słupek (żeński organ rozrodczy) jest zbudowany z szyjki, znamienia i zalążni. Znamię słupka u kwiatów jabłoni jest grube, „lepkie”, co ułatwia przyczepienie się pyłku, ale także zarodników grzybów lub bakterii. Po zapyleniu i zapłodnieniu kwiatu następuje rozrost zalążni, z której powstaje owoc, a pozostałe części kwiatu albo opadają (płatki), albo zasychają i pozostają na zawiązku w tzw. zagłębieniu kielichowym osłoniętym działkami kielicha. Jeżeli w czasie kwitnienia panuje deszczowa pogoda lub rosa, a wilgoć długo utrzymuje się wewnątrz kwiatów, może dojść do zakażenia słupków oraz innych części kwiatów. Duży udział w zakażeniu ma wiatr, a także owady zapylające, które mogą przenosić razem z pyłkiem zarodniki grzybów i bakterii. Po zakażeniu przez grzyby rzadko dochodzi do zgorzeli kwiatów jabłoni, inaczej niż w przypadku np. zakażenia przez bakterię Erwinia amylovora, sprawcę zarazy ogniowej. Grzyby najczęściej zasiedlają kwiaty, bytują bezobjawowo na ich zasychających częściach.
Pomocny test
W celu stwierdzenia, czy doszło do infekcji kwiatów jabłoni przez grzyby, 2–3 tygodni po kwitnieniu wykonuje się tzw. test szalkowy. Polega on na wycięciu z zawiązka jabłka części kielichowej i rozdzieleniu w warunkach aseptycznych na słupek, pręciki i działki kielicha, a następnie na wyłożeniu tych części na pożywkę agarową o składzie odpowiednim dla wzrostu grzybów. Szalki z pożywką umieszcza się w temperaturze 22–23°C i po kilku dniach dokonuje obserwacji. Jak widać na załączonej fotografii, z wyłożonych resztek kwiatowych wyrastają różne grzyby: białoszara grzybnia jest charakterystyczna dla Botrytis cinerea, różowo-pomarańczowa – dla grzybów Fusarium spp. lub Neonectria spp., a szarozielonkawa – dla Alternaria spp. Wzrost grzybów na pożywce świadczył o ich obecności w zagłębieniu kielichowym zawiązka. Od warunków pogodowych i podatności tkanki zależy, czy będą one się dalej rozwijać i wywołają chorobę.
Sprawcy suchej zgnilizny przykielichowej
Jeżeli pogoda po kwitnieniu jest nadal deszczowa, to na zawiązkach może rozwinąć się sucha zgnilizna przykielichowa powodowana przez Botrytis cinerea lub Neonectria galligena. Szczególnie drugi z tych gatunków jest ostatnio odnotowywany coraz częściej, ponieważ w wielu sadach występuje rak drzew owocowych. Na dużych zrakowaceniach na pniach i gałęziach lub drobnych zgorzelach na młodych pędach tworzą się obficie zarodniki N. galligena stanowiące źródło zakażenia kwiatów. Stwierdzono np., że po izolacji grzybów z jabłek odmiany Ligol z objawami suchej zgnilizny przykielichowej aż w ponad 60% przypadków sprawcą choroby był grzyb N. galligena, a tylko w 25% – B. cinerea.
Różne objawy
W przypadku zakażenia przez B. cinerea pierwszym symptomem jest czerwono-fioletowe zabarwienie skórki zawiązka owocu u podstawy działek kielicha. Następnie miąższ pod skórką zaczyna gnić, mięknie na głębokość 2–3 mm i brązowieje, jednak zgnilizna nie rozwija się dalej. Powierzchnia zgnilizny zapada się i wysycha, tworząc suche, brązowe, pojedyncze plamki z ciemniejszą obwódką. Natomiast w przypadku zakażenia przez N. galligena powstaje ciemnobrązowa, płytka zgnilizna otaczająca cały kielich. Zgnilizna jest duża, zawiązek ulega deformacji, żółknie, jabłko nie dorasta do normalnych rozmiarów, bardzo często opada.
Rozwój patogenów
Grzyb Botrytis cinerea rozwija się w sadzie na martwych szczątkach roślin (chwasty, trawa) oraz w glebie, a jego zarodniki konidialne występują w powietrzu w sadzie przez cały okres wegetacji. Natomiast źródłem zarodników Neonectria galligena są wspomniane już rakowate rany na pędach, na których tworzą się dwa rodzaje zarodników: workowe (od jesieni do późnej wiosny) i konidialne (w okresie letnim). Zarodniki workowe przenoszone są z wiatrem na znaczne odległości, natomiast konidialne rozprzestrzeniają się tylko w obrębie korony. Zakażeniu kwiatów jabłoni sprzyja deszczowa pogoda stymulująca zarodnikowanie grzybów i umożliwiająca kiełkowanie zarodników. Deszczowa pogoda wydłuża także okres kwitnienia, a im dłuższe kwitnienie, tym większe prawdopodobieństwo zakażenia kwiatów. Wykazano także, że po wystąpieniu przymrozków wiosennych kwiaty jabłoni są bardziej podatne na zakażenie.
Obydwa grzyby powodują suchą zgniliznę przykielichową, a także mogą przetrwać bezobjawowo przez cały okres wzrostu jabłka w resztkach kwiatowych i dopiero podczas przechowywania jabłek przyczynić się do ich gnicia, rozpoczynającego się zazwyczaj wokół kielicha. Możliwe jest także zakażenie jabłek przez oba grzyby w okresie przedzbiorczym, skutkujące rozwojem choroby w czasie przechowywania. Plamy gnilne powiększają się, obejmując całe owoce, a na ich powierzchni pojawia się grzybnia – białoszara w przypadku B. cinerea i białobeżowa w przypadku N. galligena.
Zakażenie kwiatów przez Fusarium
Zarodniki tych grzybów kiełkują na znamieniu słupka i wnikają do środka rozwijającego się zawiązka, nie dając żadnych objawów chorobowych na zewnątrz. W miarę wzrostu owoców strzępki grzybów przerastają z komór nasiennych do otaczającego je miąższu i powodują jego gnicie. Objawy choroby można zauważyć w drugiej połowie lata, ale dopiero po przekrojeniu jabłka, bo na zewnątrz nie są widoczne. Komory nasienne są wypełnione różowożółtą grzybnią, charakterystyczną dla Fusarium spp. Obecność grzybów wewnątrz jabłek przyspiesza ich dojrzewanie i porażone owoce przedwcześnie opadają. Te, które nie opadną, mogą trafić do chłodni, gdyż nie można ich oddzielić od zdrowych na podstawie objawów zewnętrznych. Podczas przechowywania zgnilizna będzie się rozwijała od środka, obejmując coraz większe partie miąższu, aż stanie się widoczna na zewnątrz. Czasami, gdy nie ma jeszcze objawów zewnętrznych, po dotknięciu jabłka można wyczuć, że jest zakażone, gdyż przy lekkim nacisku rozłamuje się i ukazuje się brązowy, gnijący, szklisty miąższ, z różowymi lub czerwonymi przebarwieniami.
Jak chronić?
W podjęciu decyzji o potrzebie ochrony kwiatów przed zakażeniem pomocna będzie analiza następujących czynników:
- czy omawiane choroby wystąpiły w poprzednim sezonie (ponieważ to świadczy o obecności źródła inokulum w sadzie);
- czy w okresie kwitnienia pada deszcz i są niezbyt wysokie temperatury powietrza;
- czy kwitnienie jabłoni nadmiernie się przedłuża;
- czy wystąpiły wiosenne przymrozki.
Jeżeli odpowiedź na te pytania jest pozytywna, należy wykonać dwa zabiegi – w czasie pełni kwitnienia i opadania płatków kwiatowych. Przy mniej sprzyjających warunkach wystarczy jeden zabieg pod koniec kwitnienia. Przy wyborze fungicydu należy się kierować sytuacją w sadzie; głównie brać pod uwagę rodzaj chorób, jakie występowały w poprzednich latach.
Spośród środków polecanych do ochrony jabłoni tylko kilka ma odpowiedni zapis w etykiecie o możliwości stosowania przeciwko szarej pleśni w czasie kwitnienia. Przeciwko pozostałym chorobom nie ma obecnie zarejestrowanego żadnego preparatu, ale niektóre środki stosowane przeciwko parchowi, mączniakowi jabłoni czy szarej pleśni mogą okazać się przydatne.
Maciej Kania
Źródło: na podstawie artykułu dr Hanny Bryk (Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach) z nr 5/2018 Sad Nowoczesny
